Medicine ေဆးေတြကို ဘယ္ေလာက္ ရက္ေက်ာ္ရင္ Expire လို႔ သတ္မွတ္ ပါသလဲ။ ရက္လြန္ေဆးရဲ႕ Side Effect ေတြကို ၿပည့္စံုေအာင္ ရွင္းၿပေပးပါ။
“ပဲေလွာ္လို ဝါးစားၾကတယ္” လို႔ တင္စားတတ္တဲ့ အမ်ားသံုးေဆးေတြထဲက အကိုက္အခဲ- အဖ်ားပ်ာက္ေဆး (အက္စပရင္) ကို ရက္လြန္သြားတာ ေသာက္ မိရင္ ေသႏိုင္တယ္လို႔ အထိ သတိေပးတာ မမွားပါ။ အကုန္လဲ မမွန္ပါ။
အေမရိကားမွာ ၁၉၇၉ ခုႏွစ္ ကတည္းက ေဆးမွန္သမွ် Expiration date သက္တမ္းကုန္မဲ့ ရက္စြဲ ပါကို ပါရမယ္လို႔ ဥပေဒနဲ႔ သတ္မွတ္ ထားတယ္။ ဒီၾကားထဲမွာ Drug manufacturer ေဆး ထုတ္လုပ္သူကေန Full potency and safety ေဆးအာနိသင္ နဲ႔ စိတ္ခ်ရမႈအတြက္ အာမခံရမယ္။
သမိုင္းနဲ႔ေျပာရရင္ ၂ဝဝဝ ခုႏွစ္ မတ္လ ၂၉ ရက္ထုတ္ Wall Street Journal မွာ က်ယ္က်ယ္ျပန္႔ျပန္႔ ေလ့ လာမႈတခုကို Laurie P. Cohen ကေန ထုတ္ေဖၚ ေရးသားခဲ့တယ္။ US military အေမရိကန္ စစ္တပ္ ဟာ ေဒၚလာ ၁ ဘီလ်န္ဘိုးရွိတဲ့ ရက္စြဲလြန္ ေဆးဝါးေတြ ရွိေနတာ ၂-၃ ႏွစ္တခါ ၾကံဳေနရတယ္။ ဒါေၾကာင့္ US Food and Drug Administration (FDA) ကို စမ္းသပ္မႈတခု ျပဳေစခဲ့တယ္။ ေဆး အမယ္ေပါင္း ၁ဝဝ ေက်ာ္ကို စမ္းသပ္တယ္။ ေဆးဆိုင္ေကာင္တာမွာ အလြယ္ ဝယ္လို႔ရတာေတြေရာ၊ ေဆးလက္မွတ္ပါမွ ဝယ္လို႔ရတာေတြေရာ ပါတယ္။
အေျဖကေတာ့ "၉ဝ% ေသာေဆးေတြဟာ ၁၅ ႏွစ္သက္တမ္းလြန္တာေတာင္ အာနိသင္ရွိေသးတာ ေတြ႔ရ တယ္။ စမ္းသပ္မႈ ဒါရိုက္တာ (ေဟာင္း) Francis Flaherty ကေနေျပာတာက "Expiration dates ရက္စြဲ လြန္တယ္ဆိုတာ Usable for longer ၾကာရွည္သံုးမရဘူးလို႔ ဆိုလိုတာ မဟုတ္ဘူး" တဲ့။
"ရက္စြဲဆိုတာ သိပၸံသေဘာအရ ေျပာရတာသာ ျဖစ္တယ္" လို႔ Mr. Flaherty က ေျပာခဲ့ပါေသး တယ္။ ေဆးေကာင္တာမွာ ၁ဝ ႏွစ္အထိ ထားႏိုင္တဲ့ ေဆးမ်ိဳးဟာ ေဆးထုတ္လုပ္သူေတြအတြက္ တြက္ေျခ မကိုက္ဘူး မဟုတ္လား။
FDA က ေဆးရက္စြဲပညာရွင္ Joel Davis ကေျပာတက ခြ်င္းခ်က္ လက္တဆုပ္စာ ရွိပါတယ္။ Nitroglycerin ႏွလံုး ေသြးေၾကာက်ဥ္း အတြက္ေဆး၊ Insulin ဆီးခ်ိဳထိုးေဆး နဲ႔ Liquid Antibiotics ပဋိဇီဝေဆးရည္ တခ်ိဳ႕ေတြ ျဖစ္တယ္။
Bayer AG ေဆးကုမၸဏီက Aspirin ေဆးကို သက္တမ္း ၂-၃ ႏွစ္ဘဲ သတ္မွတ္တယ္။ ဒါေပမဲ့ ကုမၸဏီ ဒုဥကၠ႒ Chris Allen က ဒီလိုသတ္မွတ္ခ်က္ဟာ Pretty conservative ရိုးစြဲအစဥ္အလာအရ ျဖစ္ပါတယ္။ ၄ ႏွစ္သက္တမ္းရွိတဲ့ Aspirin ကို စမ္းသပ္ၾကည့္တာ 100% effective ၁ဝဝ% ထိေရာက္တာေတြ႔ပါတယ္။ ဒါျဖင့္ရင္ ဘာလို႔ ၄ ႏွစ္ မသတ္မွတ္ပါသလဲ။ "ေဆးေတြကို ထုပ္ပိုးမႈ အသစ္ေတြ လုပ္ပါတယ္။ Continuous improvement programs အစဥ္ တိုးတက္ ေကာင္းမြန္ ေနေစေရး အစီအစဥ္အရ လုပ္တာပါ။ လုပ္တိုင္းလဲ စမ္းသပ္မႈ လုပ္ရတယ္။ ခက္တာက ၄ ႏွစ္တခါထက္ ပိုမလုပ္ႏိုင္ပါ။ ဒါ့ေၾကာင့္ Aspirin ကို ၄ ႏွစ္ထက္ ပိုေကာင္းေနတယ္လို႔ ေရးမျဖစ္ေတာ့ပါ။"
ေဆး အေတာ္မ်ားမ်ားက အဲလိုျဖစ္ပါတယ္။ Tetracycline (တက္ထြာဆိုက္ကလင္း) ေဆးကို ခြ်င္းခ်က္ မထားလို႔မရပါ။ ရက္ေက်ာ္လို႔ လံုးဝမရပါ။ ဒါေတာင္ အျငင္းပြါးေနတာ ရွိပါေသးတယ္။ ရက္ၾကာေလေလ ထိေရာက္မႈ နည္းေလးေလးျဖစ္တာ သဘာဝပါ။ ဒါေတာင္ သူ႔အစြမ္းက သတ္မွတ္ရက္ေနာက္ ဆယ္စုႏွစ္ေတြ ၾကာတာေတာင္ ရွိေနပါေသးတယ္။
ေမးစရာရွိလာပါျပီ။ ေဆးရက္လြန္ေန႔စြဲေတြ တပ္တာဟာ ေဆးေရာင္းသူေတြကေန ေဆးေတြ ထပ္ဝယ္ေန ၾကေစေအာင္ တမင္တကာ လုပ္ၾကတဲ့ Marketing ploy ေစ်းကြက္ ဆင္လံုးလား။ ခင္ဗ်ားေဆးဘီရို ကို ေဆးျဖည့္ေတာ့ သူတို႔ ပိုက္ဆံအိပ္ကိုပါ ျဖည့္ေပးရာက်တယ္ မဟုတ္ပါလား။
ေဆးဆိုတာ တကယ္ရက္လြန္သလား
၂ဝဝ၂ ခုႏွစ္၊ စက္တဘၤာလထုတ္ Psychopharmacology Today ေဆးဝါး-စိတ္ပညာစာေစာင္မွာ ေရးထား တာတခု ရွိပါတယ္။ Richard Altschuler ကေရးတာမွာ "ေဆးကုမၸဏီေတြက ကြ်န္ေတာ္တို႔အေပၚ ရိုးသား ပါရဲ႕လား" လို႔ ေမးထားတယ္။ "ကြ်န္ေတာ့္ ေယာကၡမ အလိုအရ ဒီရက္ေက်ာ္ရင္ ဒီေဆးကို မသံုးပါနဲ႔ဆိုတာ အလကားပါဘဲ တဲ့။ ရက္လြန္တာ ၄ ႏွစ္ရွိေနတဲ့ Tylenol (ပါရာစီတေမာ) ကို ေသာက္ရင္း ေျပာလိုက္ တာပါ။ ေဆးေသာက္ျပီး ကိုက္တာ ခဲတာေတြ သက္သာသြားတယ္လို႔ ဆိုေတာ့ ကြ်န္ေတာ္က ဒါဟာ ခင္ဗ်ားမွာ Placebo effect ရတာေနမွာပါ။"
ေဆးသုေတသနေတြ လုပ္တိုင္း စမ္းသပ္တဲ့ေဆးကို လူအုပ္စုတခုကိုေပး၊ က်န္တအုပ္စုကို တျခား ေဆးေပး တယ္။ တျခားေဆးဆိုတာ စိတ္ကိုလွည့္စားေစမဲ့သေဘာ ရွိတယ္။ ဒီလိုသတၠိကို Placebo လို႔ ေခၚတယ္။ လူနာက စိတ္သက္သာရာ ရတတ္တယ္။ ေဆးထိုးေပးမွ သက္သာမယ္လို႔ ေဆးခန္း မလာခင္ကတည္းက စြဲမွတ္လာသူကို ေဆး တခုခုထိုးေပးရသလိုဘဲ။
စာေရးတဲ့သူက စိတ္မေက်နပ္တာနဲ႔ ေဆးဝါးေဗဒဆိုင္ရာေတြကို ဆက္ျပီး သုေတသန လုပ္ပါသတဲ့။ ဥပေဒျပဌာန္းျပီး ေဆးရဲ႕ သက္တမ္းကုန္ ရက္စြဲ ရိုက္ျပီးမွ ေရာင္းရမယ္ဆိုတဲ့ သေဘာ ဟာ ေဆးထုတ္လုပ္ သူေတြကေန အဲဒီရက္အထိ ေဆးရဲ႕ Full potency အာနိသင္အျပည့္အဝ နဲ႔ Safety စိတ္ခ်ရမႈကို အာမခံ ခ်က္ေပးရတဲ့ ရက္အပိုင္းအျခားသာျဖစ္တယ္။ ဆိုလိုတာက ေဆးကို အဲဒီကာလအထိသာ ေကာင္းေန တယ္လို႔ ေျပာေနတာ မဟုတ္တာ သိလာတယ္။
ဒုတိအခ်က္ကေတာ့ ေဆးဝါးပညာရွင္ေတြကလဲ Expiration date ေက်ာ္ေနေပမဲ့ ေဆးဟာ Safe စိတ္ခ် ရေသးတယ္လို႔ တသမတ္ထဲ ေျပာၾကတယ္။ ခြ်င္းခ်က္နဲနဲေတာ့ရွိေပမဲ့ အဲလိုေဆးသံုးစြဲလို႔ ဘာမွ ဒုကၡမျဖစ္ပါ။ မေသႏိုင္ပါ။ ဥပမာ ရက္စြဲလြန္ေနတဲ့ Tetracycline (တက္ထြာဆိုက္ကလင္း) ေၾကာင့္ ေက်ာက္ကပ္မွာ Renal tubular damage ရေစႏိုင္တယ္ ဆိုတာ ၁၉၆၃ တံုးက JAMA မွာ G. W. Frimpter နဲ႔အဖြဲ႕ က ေရးထားတယ္။ ျငင္းဆိုခ်က္ေတြေတာ့ ရွိပါတယ္။
တတိယအခ်က္ ရက္စြဲေက်ာ္တာနဲ႔ ေဆးေတြဟာ အာနိသင္နည္းနည္းလာႏိုင္တယ္။ ၅% ကေန ၅ဝ% လို႔ခန္႔မွန္းတယ္။ ဒါေပမဲ့ ေဆး အေတာ္မ်ားမ်ားဟာ သက္တမ္း ၁ဝ ႏွစ္ေက်ာ္ေနတာေတာင္ Original potency မူလေဆးစြမ္း ရွိေနပါေသးတယ္။ ဒီေတာ့ ဒီလို စဥ္းစားသင့္တယ္။ အေရးၾကီးတဲ့၊ အသက္ ကယ္မဲ့ေဆးမ်ိဳးဆိုရင္ Better safe than sorry ေဆးသစ္ဝယ္ပါ။ ေရာဂါလကၡဏာ သက္သာရံု လုပ္ေပးတဲ့ေဆးမ်ိဳးဆိုရင္ ဥပမာ Headache ေခါင္းကိုက္ေပ်ာက္ေဆး၊ Hay fever ႏွာေစးေပ်ာက္ေဆး၊ Menstrual cramps ရာသီလာေတာ့ နာတာသက္သာေဆးမ်ိဳးဆိုရင္ ပိုက္ဆံ အပိုအကုန္ခံမေနပါနဲ႔။
သူမ်ားေတြ ေရးတာထဲမွာ Vaccines ကာကြယ္ေဆးေတြ၊ (Insulin ကလြဲရင္) Injections ထိုးေဆးေတြ မပါတာ သတိထားမိပါတယ္။ ဆီးခ်ိဳအတြက္ ထိုးေဆး (အင္စူလင္) ကလဲ အမ်ားသိ၊ အမ်ားသံုးလိုျဖစ္ေနလို႔ ပါတာျဖစ္ပါတယ္။ အထက္မွာ ကိုးကား ေရးသား တာေတြဟာ အိမ္သံုးေဆးေတြကိုသာ ဆိုလိုတယ္လို႔ေတာ့ သတိထားေစခ်င္ပါတယ္။ ထိုးေဆးေတြထဲမွာ ေသြးျပန္ေၾကာထဲထိုးရတဲ့ IV Injections ေတြ မပါပါ။ ေမ့ေဆးေတြ၊ ထံုေဆးေတြ မပါပါ။
Liquid drugs ေဆးရည္ေတြဟာ ရက္ၾကာၾကာမခံပါ။ ကေလးေတြအတြက္ ေဆးမံႈ႔ပုလင္းေတြ ရွိတယ္။ ေဆးတိုက္ခါနီးမွာ ေရနဲ႔ေဖ်ာ္ျပီး တိုက္ရတယ္။ ေဖ်ာ္ထားျပီးသားေဆးကို ၾကာၾကာထာလို႔ မရေတာ့ ပါ။ မ်ားေသာအားျဖင့္ ပဋိဇီဝေဆးေတြျဖစ္တယ္။ Amoxacillin, Ampicillin, Septrin စတာေတြ ျဖစ္တယ္။
ေဆးေတြကို အထားအသိုကလဲ အလြန္အေရးၾကီးတယ္။ ရက္စြဲမကုန္ေသးတာေတာင္ အထားမတတ္ရင္ အစြမ္းမရွိေတာ့ဘူး ျဖစ္ႏိုင္တယ္။ အထားအသိုဆိုတာ အပူခ်ိန္၊ အလင္းေရာင္၊ စိုထိုင္းဆ စတာေတြ ပါတယ္။ ေဆးညႊန္းမွာ ပါတာကို ေသျခာဖတ္ျပီး လိုက္နာရတယ္။ ေဆးပုလင္းကို အေရာင္ရင္ရင့္ (အညိဳေရာင္၊ အျပာေရာင္) မွာ ထည့္ေရာင္းတာဆိုရင္ သတိထားေပေတာ့ အလင္းေရာင္ကို မခံႏိုင္လို႔ ျဖစ္ တယ္။
ကေလး-ကာကြယ္ေဆးေတြကို Cold chain အေအးခံစနစ္ သံၾကိဳးကြင္းဆက္လို လံုးဝ အျပတ္အေတာက္ မရွိ ဆက္တိုက္ ထားရ၊ သယ္ရ၊ ေရာင္းရမယ္။ ေဆးထုတ္တဲ့ ကုမၸဏီရဲ႕ဓါတ္ခြဲခန္းကေန ကေလးရဲ႕ တင္ပါး-လက္ေမာင္း-ေပါင္က ၾကြက္သားထဲ ဝင္သြားတဲ့အထိ တေနရာကေလးမွ အျပတ္အေတာက္ မရွိ ေအးေနေစရတယ္။ EPI ကာကြယ္ေဆးစီမံခ်က္ စလုပ္ရေတာ့ ျမန္မာျပည္ ေတာနယ္ေတြမွာ ေရနံဆီ သံုး ေရခဲေသတၠာေတြသံုးခိုင္းတယ္။ လမ္းမွာ Ice packs ေရခဲဗူးေလးေတြနဲ႔ Cold boxes အပူခံေသတၠာ ၾကီးငယ္ေတြနဲ႔ သယ္ရပို႔ခဲ့ရတယ္။ အခုေတာ့ လွ်ပ္စစ္စြမ္းအင္ လံုေလာက္လို႔ထင္ပါ့ရဲ Gas သဘာဝ ဓါတ္ေငြ႔ေတြ ေရာင္းလို႔ေတာင္ မကုန္ဘူးဆိုဘဲ။
Natural disasters ေက်ာ္လႊားမရတဲ့ သဘာဝတရား၊ Obstacles အခက္အခဲ မ်ိဳးစံုေတြၾကားက ကြ်န္ေတာ္တို႔ ရင္ေသြးမ်ား ဘယ္ေလာက္အထိ ကူးစက္ ေရာဂါေတြကို ထိထိေရာက္ေရာက္ ကာကြယ္မႈရၾကပါသလဲ။ ကြ်န္ေတာ္ တာဝန္ထမ္းခဲ့တဲ့ (၁၉၇၃-၁၉၈၈) ၁၅ ႏွစ္တာ ကာလအတြင္း ေဆးပညာသယ္ တေယာက္ အေနနဲ႔ အာမခံခ်က္ မ်ားမ်ား မေပးႏိုင္ပါ။ အဲဒီေခတ္က တခ်ိဳ႕ စာရင္း ဇယားေတြကို လက္မခံႏိုင္ ပါ။ ႏိုင္ငံေရး-အုပ္ခ်ဳပ္ေရးစနစ္ ညံ့လြန္လြန္းလို႔ Human error လူ (စီမံခန္႔ခြဲသူေတြ) အမွားေတြ မ်ားခဲ့ပါ တယ္။ လူေၾကာင့္ မွားတာကို မူေျပာင္းတယ္ဆိုရံုနဲ႔ မရပါ။ ကိုယ္-စိတ္ က်န္းမာ ခ်မ္းသာခ်င္ရင္ေတာ့ လူေတြပါေျပာင္းဘို႔ လိုမယ္။
• Don't be tempted to use expired medicines ရက္စြဲလြန္ေဆးကို သံုးပါလို႔ေတာ့ မတိုက္တြန္းပါ။
• The bottom line အေျခခံစည္းမ်ဥ္းက အသက္ကယ္ေဆး မဟုတ္တာကို ရက္လြန္ေပမဲ့ ႏွေျမာတာ ရပါတယ္။
• Expiration date is when it is no longer fit to be sold ရက္စြဲလြန္ဆိုတာ ေဆးေရာင္းသူေတြအတြက္ မေရာင္းနဲ႔ေတာ့လို႔ ေျပာခ်င္တာ ျဖစ္ပါတယ္။
• Expiration date ဆိုတာ ဖတ္လို႔ရတယ္။ ဖတ္လို႔မရတာေတြလဲ သတိထားပါေလ။
Dr. တင့္ေဆြ
၂၅-၁ဝ-၂ဝ၁၁
